جمهوری ازبکستان از کشورهای مهم و تاثیر گذار آسیای مرکزی است که با برخورداری از موقعیت مناسب جغرافیایی ، توانمندیهای اقتصادی و رویکرد اخیر سیاست خارجی خود میتواند سهم بیشتری در معادلات منظقه ای داشته باشد همچنین توسعه روابط و همکاریهایش با کشور بزرگ ایران سودی متقابل برای طرفین همچنین برکاتی برای منطقه به همراه خواهد داشت .
در سالهای گذشته به دلیل نوع خط مشی سیاسی حاکم بر این کشور شاهد نوعی بی میلی و کم تحرکی در سیاست خارجی ازبکستان بوده ایم . روابط دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران با جمهوری ازبکستان چند ماه پس ازبه رسمیت شناختن استقلال این کشور ( ۱۹۹۱) ، اغاز شد ولی طی سالهای گذشته از پویایی لازم برخوردار نبود ،البته ازبکستان طی حاکمیت ۲۶ ساله اسلام کریم اف با غالب کشورهای همسایه روابط گسترده ای نداشت ،در این میان روابط دوهمسایه ازبکستان و تاجیکستان نه تنها عادی نبود که با بروز برخی اختلافات در محدودترین و سردترین وظعیت روابط قرار گرفته بود . نوع ساختار و تقسیمات جغرافیایی ازبکستان و تاجیکستان به گونه ای است که چگونگی روابط مستقیما بر بخش زیادی از مردمان دو کشور تاثیرگذار است ، ایندو در گذشته برخی از نیازهای یکدیگر را برطرف میکرده اند اما اختلافات حتی منجر به قطع تردد قطار ، تعطیلی پرواز بین دو پایتخت و همچنین محدودیت اساسی دردریافت ویزاشد. ، پس ازفوت اسلام کریم اف رییس جمهور سابق و با انتخاب شوکت میرضیایف به ریاست جمهوری ، این کشور راه تعامل با همسایگان و توسعه روابط با کشورهای منطقه را در پیش گرفت ، بسیاری از موانع و محدودیت های بین دو کشور ازبکستان و تاجیکستان در اثر نگاه جدید حکومت ازبکستان مرتفع شد یا در حال حل شدن است و دولت جدید افق های تازه ای در روابط با همه کشورهای منظقه گشود،
رویکرد تازه در سیاست خارجی ازبکستان ، فضای مناسب تر جهانی پس از برجام ،همچنین آمادگی جمهوری اسلامی ایران و اهمیتی که ایران برای جمهوری ازبکستان قایل است باعث شده است که روابط دو کشور در فصل جدیدی قرار گیرد و امید به توسعه و تعمیق روابط هر روز افزایش یابد ،دیدار روسای جمهور ایران و ازبکستان در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در قزاقستان ( ۱۹ شهریور ۹۶ ) نوید بخش روندی جدید در روابط دوکشور بود ،در ملاقات دو رییس جمهور بر اراده مستحکم دو دولت برای روابط نزدیک و گسترده تاکید شد .
سفر اخیر اقای عبدالعزیز کامل اف وزیر امورخارجه ازبکستان و هیات بلند پایه همراه وی به ایران همچنین ملاقات های هیات با اقای دکتر ظریف وزیر خارجه کشور و دیگر و مسولان بلند پایه و امضای اسناد همکاری فی مابین در واقع فتح باب و اقدامی مهم و موثر در راستای گسترش روابط بود . قرار است در اینده اقای دکتر روحانی نیز به دعوت اقای شوکت میرضیایف رییس جمهور ازبکستان سفری رسمی به ان کشور داشته باشد ، سفری که میتواند در توسعه و تعمیق روابط در جنبه های مختلف نقشی تعیین کننده داشته باشد
ازبکستان یکی از کشورهای پر جمعیت آسیای مرکزی است ( حدود ۳۲ میلیون نفر ) ، دارای منابع مختلف زیر زمینی مثل گاز ، نفت ، طلا و اورانیوم است . ازبکستان از جمله کشورهای محصور شده در خشکی است ( کشور خشکی بست landlockd country ) و به ابهای ازاد راه ندارد ، به همین دلیل از موضوعات مورد توجه دو طرف پیگیری کریدور چهارجانبه شامل عمان ، ایران ، ترکمنستان و ازبکستان است که از ان طریق ازبکستان میتواند به ابراه مهم خلیج فارس و ابهای آزاد جهان متصل شود همچنین جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس میتوانند از طریق کریدور یاد شده ، نقل و انتقال کالا و توسعه تجارت و حضور موثر در بازارهای یکدیگر و کل منطقه را داشته باشند ،سرمایه گذاری در پروژه های مشترک و سرمایه گذاری های متقابل از جمله برنامه های توسعه دهنده مورد علاقه دو کشور است ، . ازبکستان نیز همانند ایران یکی از همسایگان افغانستان است و توجه به حفظ امنیت در مرزها و مقابله با بی ثباتی در منطقه همچنین مقابله با افراطی گری از دغدغه های امنیتی این کشور است ، همکاری دو کشور در این زمینه ها میتواند در برقرای صلح و ثبات منطقه ای بسیار مهم و تاثیرگذار باشد .
مشابهت های فرهنگی و پیوندهای و تاریخی همچنین شباهت های فراوان فرهنگی بین مردمان دوکشور نقشی مهم و پایدار در توسعه روابط خواهد داشت ، کشور ازبکستان با برخورداری از شهرهای تاریخی سمرقند ، بحارا ، خیوه و تاشکند و برخورداری از توانمندی های بالای گردشگری قطعا میتواند یکی از مناطق مطلوب و مناسب گردشگری برای مردمان کشورما باشد ،مناطقی که رنگ ولعاب فرهنگی ، زبانی و تاریخی ان بسیار نزدیکتر از برخی کشورها و مناطق گردشگری حال حاضر مردم مااست .
انتشار یافته در سرمقاله روزنامه صمت ( صنعت ، معدن ، تجارت ) یکشنبه ۳۰ مهر ۱۳۹۶
آنچه که طی دوسال و نیم اخیر بر روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تاجیکستان گذشته است متاسفانه نه تنها شایسته این دو کشورنیست بلکه اسفناک است . بدون تعارف باید گفت در رسیدن اوضاع به این درجه از زمختی و لختی هر دو طرف تقصیر دارند .در دو سال اخیر برخوردهای متعددی توسط دولت تاجیکستان با نهادها و شهروندان ایرانی بویژه دانشجویان، تحت عناوین و با بهانه های مختلف انجام گرفت که به هیچوجه شایسته روابط معمول بین کشورها نیست چه برسد به دوکشوری که درمیان کشورهای موجود جهان بالاترین میزان قرابت ، پیشنه تاریخی مشترک و ارتباط دوستانه داشته همچنین ازعقبه فرهنگی ، تاریخی و جغرافیایی مشترک برخوردارند. تنها یکی از این سوابق و علایق برای توقع افزونتر و توجه بیشتر به روابط دوجانبه کافی است .اگر قرار باشد که رفتارهای غیر دوستانه طرف تاجیکی را بشماریم طبعا تعدادشان کم نیست اما معمولا اینگونه بازگویی ها مرارت آور و تازه کننده تلخی هاست و اکثرا دولت ها سعی میکنند رفتارهای منفی و عکس العملی خود را حتی الامکان به شهروندان تعمیم ندهند تا باعث برانگیختن حس منفی درازمدت در آحاد مردم نشوند ولی در این مورد متاسفانه خیلی از مواقع این ملاحظات هم معمول و منظور نشدند .اما منصافنه این است که در مقام ارزیابی قصور ، کم توجهی و بی تحرکی طرف ایرانی را نیز در این مخمصه یادآورشویم . حتی در جمع یک خانواده وقتی یکی از اعضا بنای بدرفتاری یا بهانه تراشی میگذارد ، دیگران سعی دارند سریعتر به او توجه و دلیل واکنش های عصبی و قهرآمیزش را جستجو کنند و به استمالت و دلجویی اش حتی به فرض زیاده خواهی بپردازند چرا که معمولا در فرهنگ غنی ایرانیان توجه به درون خانواده ،روش و منشی متفاوتی دارد.
زمانی نوع روابط بنحوی بود که بیشترین کمک، و بیشترین رفت وآمد با تاجیکستان صورت میگرفت ،فعالیت های عمرانی و خدماتی که در قالب طرح های مشارکتی یا کمک مستقیم انجام شده بارها مورد توجه کارشناسان تاجیک قرار گرفته است و مردم تاجیکستان نیز بر آن واقف هستند .بوثژه این کارشناسان اقرار دارند که کمک های جمهوری اسلامی ایران در شرایطی صورت گرفت که به دلیل خاص بودن وضعیت کشور و سودآورنبودن شرایط، کمتر کشورخارجی به آن اقدام میکرد . در سال ۱۳۸۹ طی سفری به شهر دوشنبه با سفیرکشورمان در آنزمان دیداری داشتم ، او میگفت در یکماه ، چهل روز گذشته سه بار با رییس جمهور کشور متوقف فیه دیدار داشته و طبعا در این دیدارها همکاریها و مساعدت هایی نیز صورت میگرفته است . این روند گرم و نزدیک شاید انتظار برای تداوم آنرا زیاد کرد ولی درسالهای بعد به دلیل شرایط پیش امده از جمله اعمال تحریم ها علیه جمهوری اسلامی ایران ، ادامه این روند برای کشورمان ممکن نشد .
سفر آقای محی الدین کبیری رهبر فعلی حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به ایران در دیماه سال ۱۳۹۴ برای شرکت در نشست کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی از جمله موارد دلخوری و اعتراض دولت تاجیکستان بوده است . طرفداران کبیری تا چند سال پیش بخشی از قدرت اجرایی کشور را در دست داشتند، ولی حزب نهضت اینک قریب به سه سال است که توسط مراجع رسمی تاجیکستان غیر قانونی اعلام شده و بسیاری از فعالین آن نیز زندانی شده اند .
نا معلوم بودن سرنوشت سرمایه گذاری های بابک زنجانی در حوزه های مختلف در کشور تاجیکستان از موضوعات دیگری است که مایه دلخوری فی مابین قرار گرفته است ، واقعیت این است که عکس ها و گزارش های متعددی از حضور بابک زنجانی و مشارکت وی در برنامه های سرمایه گذاری در تاجیکستان با حضور مقامات رسمی این کشور وجود دارد ، طبعا دولت های نهم و دهم در ایران از این حضور و سرمایه گذاری پشتیبانی می کرده اند، اما اینک که مشخص شده وی یکی از بدهکارترین افراد به دولت و ملت ایران است ، دولت جمهوری اسلامی ایران انتظار پیگیری و همراهی بیشتری از دستگاه های مسول در تاجیکستان داشته و دارد ، اینکه در رسانه های تاجیکستان یا از قول مسولان آن کشور گفته میشود سرمایه ای بنام او در بانکهای این کشور وجود ندارد، البته این میتواند درست باشد ، میتواند این سرمایه گذاریها بنام شریکان ، نزدیکان یا افراد محلی و یا در قالب شرکت ها و موسسات مختلف باشد و نه بنام شخص بابک زنجانی که در اینجا توقع همراهی مسولان تاجیک برای احصای سرمایه های مستقیم و غیر مستقیم وی و تلاش برای تسویه بخشی از بدهی ها یا در حقیقت دارایی های مردم ایران منصفانه و دوستانه است و برداشتی جز این از پی گیری ها نباید صورت گیرد .
حسابرسی و روشن شدن تکلیف پروژه های سرمایه گذاری ایران در بخش های مختلفی همانند ، نیروگاه برق آبی سنگ توده دو ، تونل دوستی و تعداد دیگری از این اقدامات و فعالیت ها نیز از موارد درخواستی دستگاه ها و شرکت های ایرانی مرتبط بوده است که باید مورد توجه قرارگیرد ، البته بنظر میرسد برخی از این موارد درحال پیگیری و رفع مشکل می باشند و به خویشتن داری و همکاری بیشتر طرفین نیاز دارد .
منعکس و رسانه ای نشدن برخوردهای بعضا ناجور و همه ناملایمات موجود در روابط دو کشور توسط سفارت کشورمان در شهر دوشنبه به قصد جلوگیری از تنش بیشتر یا جلوگیری از تاثیر منفی ان بر مردمان دو کشور تا حدودی پذیرفتنی و قابل هضم است اما باید مرزی بین خویشتن داری ، مردم داری و بی عملی و بی تحرکی قایل شویم ، برداشت اینجانب این است که در این بعد سفارت کشورمان طی دو سه سال اخیر به میزان کافی فعال نبوده و ما کمتر شاهد گفتگوی شفاف ، توضیح کارشناسی ، پیگیری مسایل توسط سفیر و سفارت کشورمان در رسانه های تاجیکستان یا رسانه های داخل کشورمان و یا به تحرک کشاندن ارگان ها و سازمانهای ذیربط در داخل کشور بوده ایم ، متاسفانه طی یکی ، دو سال اخیر مقاله ها و تحلیل های ضد ایران در رسانه های تاجیکی کم نبوده اند ، در این خصوص ا گر هم حرکت و تلاشی بوده نمودو پیامد ملموسی بر اوضاع نداشته است اگر قرار بر همکاری و همدلی باشد که انشالله هست به تلاشی بسیار فزونتر از وضع موجود نیاز داریم ،همچنین برنامه ریزی بهتر و ارتباطی نزدیکتر ، از این گذشته ایرانیان مقیم تاجیکستان بویژه دانشجویان که اولین افراد متاثر از قضایای پیش گفته اند طی این مدت مورد توجه و التیام لازم قرار نگرفتند ، و عده ای از آنها با توجه به شرایط پیش امده این کشور را ترک کرده اند .
نا گفته نماند که در شرایط ذکر شده تبعات تیرگی روابط پادشاهی عربستان با جمهوری اسلامی ایران و فرصت طلبی دولت عربستان برای بهره برداری از شرایط موجود و البته نیاز مبرم دولت تاجیکستان به کمک های اقتصادی نیز باعث شد تا دولت عربستان برای خراب کردن رابطه دیرپای دو ملت با کمک هایی نه چندان زیاد اما مشروط بر ایجاد تنگنا در روابط با ایران تا حدی موفق شود . متاسفانه در این اواخر مصاحبه ای از سفیر عربستان در تاجیکستان منتشر شد که طی آن وی با تبختر و تفرعن تمام گفته بود که ما موفق شدیم رابطه دو کشور همزبان ایران و تاجیکستان را تحت تاثیر قرار دهیم و تاجیکستان نهادهای ایرانی در این کشور را یکی بعد از دیگری تعطیل کند . البته بعدا سفارت عربستان در دوشنبه خبر مصاحبه که ابتدا در رسانه های عربستان انعکاس یافته بود را تکذیب کرد ، با این همه نظیر همین مطالب را بارها نشریات و دیگر رسانه های عربستانی منتشر کرده و مدعی شده اند. طبعا چنین ادعاهایی دخالت در امور داخلی یک کشور مستقل است و انتظار میرود که توسط مسولان دولت تاجیکستان نیز تکذیب و رد شود.
بنظر میرسد با وجود روابط گرم گذشته ، مشترکات تاریخی ، فرهنگی ، دینی ، زبانی و . . نیاز جدی تاجیکستان به همکاریهای امنیتی با وجود مرزهای طولانی و نا امن افغانستان ،شرایط بد اقتصادی این کشور بویژه افزایش تعداد بیکاران و افت ارزش پول ملی کشور در چند سال گذشته بخصوص پس از اعمال تحریم های اقتصادی علیه روسیه ، کشوری که در سالهای اخیر پذیرای یک میلیون نیروی کار تاجیک بوده و در طرف مقابل باور فرهنگی جدی ایرانیان به حفظ روابط نزدیک ، تحرک بخشیدن به روابط اقتصادی و حضور در بازار داخلی این کشور و منطقه و همکاریهای سیاسی ، امنیتی منطقه ای ، باید با قدری اغماض نسبت به ناملایمات و اتفاقات دو سه ساله اخیر ، تصمیمات سازنده واقدامات پیگیرانه ای صورت گیرد و در گذشته باقی نماند. با ید با توجه به عقبه قوی روابط ، نگاهی سازنده به اینده داشت ، باورم این است که کشور تاجیکستان به دلیل همه اشتراکاتی که گفته شد می تواند بعوان یکی از مناطق مطلوب گردشگری و اولویت دار برای ایرانیان قرار گیرد ایران می تواند از این طریق بازده اقتصادی خوبی برای همدلان و همزبانان خود فراهم کند و تاجیکان می توانند همچنان دوستان همزبان ، همدل و همراه ایرانیان باشند و دو کشور تحت تاثیر رویدادهای زودگذر قرار نگیرند .
نباید بیش از این مهار کار را به دست رسانه های غیر دوست یا معاندان و مخالفان دو کشور سپرد که در این مدت تلاش وافری برای ایجاد بدبینی و مفارقت بین دو کشور انجام داده اند .
انتشار یافته در روزنامه ایران ، تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۹۶ ( با حذف چند جمله از مطلب حاضر )
تغییرات پیشنهادی وزیر امورخارجه کشورمان برای ساختار جدید این وزارتخانه نشان از درک درست و لزوم توجه بیش از پیش به مقوله اقتصاد در روابط فی مابین کشورهاست . این نگاه و روشی است که سالیان سال ، سرلوحه دیپلماسی اقتصادی کشورهای توسعه یافته قرار دارد . مثال های زیادی در این زمینه وجود دارد که برای جلوگیری از اطاله کلام به انها نمی پردازیم و تنها به ذکر این پرسش بسنده میکنیم که ایا اصولا امروزه در جهان کشوری قدرتمند وجود دارد که به لحاظ اقتصادی و روابط تجاری با سایر کشورها در سطحی ضعیف قرار داشته باشد ؟.چین ، المان ، ژاپن از جمله کشورهای توسعه یافته و قدرتمندی هستند که اقتصادشان ، در ردیف چند اقتصاد اول جهان قرار دارد . در حقیقت در روابط خارجی این سه کشور دیپلماسی اقتصادی حرف اول را میزند ، شاید در نگاه اول گاهی تصمیمات مقطعی انها خلاف منافع اقتصادیشان به نظر برسد ولی در نگاهی کلی تر می بینیم که انها در درازمدت اهداف کلان اقتصادی خود را در نظر داشته اند و برای همین در مواردی منافع کوتاه مدت خود را فدای منافع درازمدت میکنند . حتی مشارکت و هم پیمانی انها در وضع برخی تحریم ها علیه کشورهای دیگر علاوه بر تطابق سیاسی ، از منظر اقتصادی نیز بنوعی با منفعت بوده یا اگر خسارتی بهمراه داشته است هم پیمانان انها به نوعی جبران کرده اند .
البته بدیهی است که تغییر ساختار به تنهایی کار ساز نیست تغییر روش در دستگاه دیپلماسی و نیز تصحیح نگاه دیپلمات ها و کارشناسان امور در سفارتخانه ها بسیار مهم است. در گزارش سفیر یک کشور توسغه یافته از کشوری در اروپای شرقی بعد از فروپاشی شوروی و تحولات سالهای میانی دهه اخر قرن بیست میخواندم که وی شرایط جدید کشور متوقف فیه و نیازهای آنرا برای مقامات کشورش توضیح داده بود ، از جمله نیاز انها را به کارگران ماهر در حوزه های نجاری ، فلزکاری و امثال آنها را توضیح داده و تاکید کرده بود که با توجه به نیاز سالهای اینده باید هرچه زودتر تکنسین ها و کارگران ماهر و سرمایه گذاران خود را روانه بازارهای جدید این منطقه کنیم .متاسفانه طی سالهای گذشته چنین نگاه کاربردی در حوزه اقتصادی بر سفارتخانه های ما حاکم نبوده است یا به موقع اطلاع رسانی و تصمیم گیری صورت نگرفته است . افزایش نیافتن حجم مبادلات اقتصادی ایران با روسیه و راه نیافتن کالاهای ایرانی در بازار تجاری روسیه طی سالهای اخیر که این کشور بزرگ در محاصره و تحریم اقتصادی غرب قرار داشته است نمونه بارزی از ناکارآمدی و کم توانی سفارتخانه های ما در حوزه دیپلماسی اقتصادی است .
بسیاری از سفارتخانه های کشورمان مثل بسیاری از دستگاه های داخلی دیگر ، صرف ترتیب دادن سفر یک هیات یا تشکیل دادن یک سمینار و یا برگزاری یک نمایشگاه را یک اقدام موثر و فعالیتی مهم ارزیابی میکنند و در گزارش های سالیانه خود از این فعالیت ها فی نفسه بعنوان اقداماتی مهم یاد میکنند ، هرچند ثمر و اثری ملموس آز آن ها حاصل نشده باشد . در سه ، چهار سال پیش یکی از سفیران ما در گزارشی اعلام میکرد که طی حدود چهار سال ایشان توانسته است تعداد ۲۵۰ هیات کوچک و بزرگ در حوزه های مختلف از جمله هیات های اقتصادی به کشور محل ماموریت خود ببرد ، با گذشت چند سال ازمقطع آن اقدامات ، حجم روابط اقتصادی ما با کشور مورد نظر هنوز به سطح ۳۰۰ سیصد میلیون دلار در سال نرسیده است . شاید مواردی از رفت و امدها ، نشست ها و قرارها مفید باشد ولی معمولا بدلیل بررسی نکردن دقیق زمینه های لازم و تداوم نداشتن فعالیت ها ، بسیاری از اقدامات یادشده ابتر می مانند و بدون پشتوانه رها میشوند . شاید عنایت ویژه به دیپلماسی اقتصادی همراه با بکارگیری کارشناسان قوی در این زمینه بتواند تحولی قابل قبول و روبه جلو در این حوزه ایجاد کند .
منتشر شده در روزنامه صمت و سایت خبری گسترش در تاریخ چهارشنبه ۱۲ مهر ۱۳۹۶